Trước đây, địa danh Tam Điệp chỉ là tên gọi đèo Tam Điệp cổ mà dân gian gọi là đèo Ba Dội. Trong sách Đại Nam nhất thống trí mô tả về núi Tam Điệp: “Mạch núi từ huyện Thạch Thành kéo đến liên tiếp, chạy ngang suốt cả bãi biển, giữa có đường quan thông qua, là cổ họng giữa Bắc Nam. Núi có ba ngọn nên gọi là Tam Điệp”

Thành phố Tam Điệp (trước đây là thị xã Tam Điệp) tuy mới được thành lập nhưng qua quá trình hình thành và phát triển đã có nhiều thay đổi về địa giới hành chính và tổ chức các đơn vị hành chính. Cụ thể:

Năm 1974, thành lập thị trấn Tam Điệp trực thuộc tỉnh Ninh Bình và giải thể thị trấn nông trường Đồng Giao thuộc huyện Yên Mô theo Quyết định số 15-BT ngày 23/02/1974 của Bộ trưởng Phủ Thủ tướng

Năm 1975, thực hiện Nghị quyết của Quốc hội khoá V, kỳ họp thứ hai, tỉnh Nam Hà và tỉnh Ninh Bình được hợp nhất thành một tỉnh mới, lấy tên là tỉnh Hà Nam Ninh, thị trấn Tam Điệp thuộc tỉnh Hà Nam Ninh.

Năm 1977, hợp nhất huyện Yên Mô, 10 xã của huyện Yên Khánh: Khánh Ninh, Khánh Cư, Khánh Hải, Khánh Tiên, Khánh Thiện, Khánh Lợi, Khánh An, Khánh Hòa, Khánh Phú, Khánh Văn và thị trấn Tam Điệp thành một huyện lấy tên là huyện Tam Điệp theo Quyết định số 125-CP ngày 27/4/1977 của Hội đồng Chính phủ.

Năm 1982, thị xã Tam Điệp được thành lập theo Quyết định số 200-HĐBT ngày 17/12/1982 của Hội đồng Bộ trưởng. Sau khi được thành lập, thị xã Tam Điệp gồm 03 phường Bắc Sơn, Trung Sơn, Nam Sơn và 4 xã: Yên Bình, Yên Sơn, Đông Sơn, Quang Sơn.

Năm 2007, điều chỉnh địa giới hành chính phường Bắc Sơn, phường Nam Sơn, xã Yên Bình, xã Quang Sơn để thành lập phường Tân Bình và phường Tây Sơn theo Nghị định số 62/2007/NĐ-CP ngày 09/4/2007 của Chính phủ.

Năm 2012, Bộ trưởng Bộ Xây dựng ban hành Quyết định số 708/QĐ-BXD ngày 31/7/2012 công nhận thị xã Tam Điệp là đô thị loại III trực thuộc tỉnh Ninh Bình.

Năm 2015, phường Yên Bình được thành lập thuộc thị xã Tam Điệp, thị xã Tam Điệp lên thành phố Tam Điệp theo Nghị quyết số 904/NQ-UBTVQH13 ngày 10/4/2015 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XIII.

Trong suốt chặng đường hình thành và phát triển, trải qua nhiều giai đoạn lịch sử chia tách, sáp nhập về địa giới hành chính. Đến nay, thành phố Tam Điệp có bước phát triển vượt bậc cả về kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội, đời sống của nhân dân ngày càng nâng lên. Ghi nhận kết quả, thành tích đạt được của Đảng bộ, nhân dân, chính quyền, thành phố Tam Điệp vinh dự đón nhận những phần thưởng cao quý của Nhà nước:

Huân Chương lao động hạng Nhất, năm 2007;

Huân Chương lao động hạng Nhì, năm 2002;

Huân Chương lao động hạng Ba, năm 2012, 2019;

Cờ thi đua Chính phủ: các năm 2015, 2023.

Những tài liệu sau phần nào thể hiện được sự thay đổi về địa giới hành chính và sự phát triển của thành phố Tam Điệp, tỉnh Ninh Bình:

LƯU TRỮ LỊCH SỬ TỈNH NINH BÌNH